แก้มขาว

ชื่อพฤกษศาสตร์ : Mussaenda Sanderiana.
ชื่อสามัญ : Butterfly Flower.
วงศ์ : RUBIACEAE. (The Madder Family.)
ชื่อไทยพื้นเมือง : กำเบ้อ, กะเบ้อ, กะเบ้อขาว, พอแต, ผีเสื้อ

แก้มขาวเป็นพันธ์ไม้ป่าของไทย ซึ่งจะพบเห็นตามป่าละเมาะ หรือตามชายป่าดงดิบเกือบทุกภาคของประเทศไทย พันธุ์ไม้นี้จัดอยู่ในสกุลเดียวกับดอนย่า ที่นิยมปลูกกันอยู่ในบ้านเราอย่างกว้างขวางนี่เอง หากแต่ว่าดอนย่าที่นิยมปลูกนั้นเป็นพันธุ์ไม้ลูกผสม แต่แก้มขาวเป็นดอนย่าพันธุ์พื้นเมืองของไทยเรานี่เอง

แก้มขาวเป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก กิ่งก้านยาวเก้งก้างจนมองคล้ายจะเป็นไม้กิ่งเลี้อย ครั้นเมื่อต้นสูงทานน้ำหนักใบของตัวเองไม่ไหว กิ่งก้านก็จะลู่ราบลงกับพื้นดินหรืออาศัยพาดพิงต้นไม้อื่นให้ยืนต้นอยู่ได้สูงตั้งแต่ ๑.๕-๔ เมตร

เท่าที่เคยพบมานั้นเห็นว่าแก้มขาวที่เกิดอยู่บนภูเขาสูงต่างๆ ทางภาคเหนือ เช่นในเทือกเขาผีปันน้ำหรือในเทือกเขาถนนธงชัยนั้น มักจะสมบูรณ์เจริญงามกว่าแก้มขาวในภาคอื่นๆ เพราะแต่ละพุ่มแต่ละกอที่พบนั้นมักจะออกดอกดก มีขนาดดอกโตจนมองขาวโพลนไปทั้งกอทีเดียว

แก้มขาวมีลักษณะแปลกกว่าพันธุ์ไม้อื่นๆ ตรงที่ว่า ตามลำต้นและกิ่งก้านจะมีรูเล็กๆ เป็นจุดสีขาว ซึ่งทำหน้าที่เป็นช่องระบายอากาศประอยู่ทั่วไปตลอดลำต้น

แก้มขาวเป็นไม้ใบเดี่ยว ทรงใบรูปมนรี ปลายใบแหลม ก้านใบสั้นติดข้อต้น ออกใบเบนคู่ตรงข้ามตามข้อต้น แต่ละคู่ใบจะสลับขวางกันไป ใบสีเขียวเข้มเนื้อใบยับย่นเป็นลอนขวางตามใบ และมีขนละเอียดอ่อนนุ่มปกคลุมอยู่ตลอดใบ ขนาดใบยาวตั้งแต่ ๓-๘ เซนติเมตร กล่มใบสีขาวคล้ายสีของงาช้างตรงบริเวณส่วนยอดของแก้วขาวนั้นคือใบประดับ (Bracts)

ดอกออกเป็นช่อสั้นๆ ตามปลายกิ่งอยู่กลางใบประดับ และออกดอกรวมกลุ่มกันเป็นแพเบียดแน่นกันอยู่มากมายหลายดอก แต่จะพลัดกันบานครั้งละ ๒-๔ ดอก แต่เป็นดอกขนาดเล็ก ลักษระคล้ายดอกเข็ม (Ixora) เป็นสีเหลืองหรือสีส้ม ดอกมี ๕ แฉก เมื่อบานเต็มที่จึงมองเหมือนรูปดาวดวงเล็กๆ วงในดอก(eye) สีเหลืองอ่อน ขนาดดอกกว้าง ๖-๘ มิลลิเมตร ยาวประมาณ ๔ เซนติเมตร

แก้มขาวมีใบประดับเป็นสีงาช้าง หรือสีเหลืองนวลๆ แผ่เป็นวงกว้างล้อมรอบช่อดอก ลักษณะของใบประดับมีรูปร่างคล้ายใบ คือมีรูปมนรี ปลายมน ทรงป้อมสั้นกว่าใบ และมีรอยยับย่นในเนื้อใบประดับเช่นกับใบ แต่ทว่ามีก้านใบยาวไม่สั้นกุดอย่างใบแท้ ก้านใบดังกล่าวยาวประมาณ ๓ เซนติเมตร ขนาดใบประดับยาวประมาณ ๔-๖ เซนติเมตร กว้างประมาณ ๔-๕ เซนติเมตร ในช่อหนึ่งๆ อาจมีใบประดับตั้งแต่ ๓-๘ ใบหรือมากกว่านั้น

แก้มขาวเป็นพันธุ์ไม้ที่ออกดอกตลอดปีเช่นเดียวกับดอนย่าชนิดอื่นๆ ขยายพันธุ์ด้วยการปักชำหรือตอนกิ่ง แต่เป็นพันธุ์ไม้ที่ไม่ชอบแสงแดดจัดมากนัก ขึ้นเจริญงามในที่ชุ่มชื้น ในสภาพพื้นที่ซึ่งมีปุ๋ยหมักอยู่บ้าง นับว่าเป็นพันธุ์ไม้ไทยที่เหมาะจะนำมาปลูกเป็นไม้ประดับบ้านได้อย่างสวยงามอีกชนิดหนึ่ง